Een taal is te herkennen als aparte taal op grond van drie eigenschappen:

• De taal verschilt genoeg van andere talen (taalafstand).
• De sprekers ervan willen hun taal graag spreken en aan hun kinderen doorgeven (taalwil).
• De taal heeft binnen de taalgemeenschap een bepaalde status (taalstatus).

Deze drie eigenschappen kunnen leiden tot de formele erkenning van een taal door de nationale overheid en door de internationale gemeenschap. Zo’n erkenning is een bevestiging van de feitelijke status van de taal in het dagelijks leven.

Taalafstand

De talige afstand tussen twee talen kan gemeten worden door een groot aantal woorden in twee talen te vergelijken, en daarbij de verschillen tussen woorden die hetzelfde betekenen te turven. De talige afstand tussen het Fries en het ABN (Algemeen Beschaafd Nederlands) blijkt, op die manier gemeten, veel groter dan die tussen bijvoorbeeld het Amsterdams of het Haags en het ABN. Het Fries kent klanken en klankcombinaties die het ABN niet kent, zoals blijkt uit het Friese volkslied en uit de tongbreker waarmee de Friese volksheld Grutte Pier vanaf 1515 Hollandse spionnen ontmaskerde: Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries (Boter, roggebrood en groene kaas, wie dat niet zeggen kan, is geen oprechte Fries).

Het Fries is eveneens anders dan het ABN wat betreft de woordvorming en de zinsvorming. Maar de talige afstand tussen het Zuid-Limburgs en het ABN is minstens zo groot als die tussen het Fries en het ABN. Taalafstand alleen is echter niet genoeg om iets tot een taal te maken.

Taalwil

Wat eveneens telt, en zwaar telt, is de mening van de sprekers van een taal. Zij moeten het besef hebben dat wat zij spreken een taal is. Dan zullen ze ook het lef ontwikkelen om allerlei vormen van actie te ondernemen om van wat zij spreken een echte taal te maken en deze erkend te krijgen. Zij zullen de taal doorgeven aan hun kinderen. Zij zullen de taal waar mogelijk proberen te spreken, te lezen en te schrijven. Hierbij is onderwijs noodzakelijk. Zulke vormen van actie en actiebereidheid resulteerden in Fryslân in 1951 in Kneppelfreed (Knuppelvrijdag), een taalrel naar aanleiding van een rechtszaak over het Fries. Mede dankzij Kneppelfreed werd het Fries toegestaan op de lagere school en in de rechtszaal. Vanaf 1980 is het Fries een verplicht vak voor alle leerlingen in het basisonderwijs in de provincie Friesland.

16 November 1951 staat in de Friese geschiedenisboeken bekend als Kneppelfreed (Knuppelvrijdag). Op die dag raakte een groep demonstranten en journalisten voor het gerechtsgebouw van Leeuwarden slaags met de politie, die hen met knuppels uiteen probeerde te drijven. Dit alles gebeurde tijdens de rechtszaak waarin de journalist Fedde Schurer werd aangeklaagd wegens belediging van de rechter. Aanleiding hiervoor was een andere rechtszaak, waarin diezelfde rechter een arts die een verkeersovertreding had begaan, het recht ontzegde om zich te verdedigen in het Fries. Deze rel werd nationaal nieuws, en bracht de politiek ertoe het Fries in Friesland meer status te geven.

Taalstatus

Een sterke taalwil uit zich in allerlei ‘producten’ die een taal status verlenen. Vanaf de dertiende eeuw werd er al in het Fries geschreven, vooral wetsteksten. Sinds die tijd kent het Fries een vrijwel ononderbroken, hoewel niet altijd even intensieve, schrijftaaltraditie. De Bijbel, de Ilias en de Odyssee en het complete werk van Shakespeare zijn in het Fries vertaald. Daarnaast is er in 1938 een wetenschappelijk instituut opgericht, de Fryske Akademy. En er is een wetenschappelijke bibliotheek – Tresoar – die alles wat verschijnt over Fryslân en het Fries verzamelt en/of digitaliseert.

In het Limburgs en het Nedersaksisch zijn in de middeleeuwen ook boeken geschreven. Het Nedersaksisch kent bijvoorbeeld de Heliand, een parafrase van het evangelie, die zelfs uit de negende eeuw dateert. Het Limburgs kent het werk van Hendrik van Veldeke, dat uit de twaalfde eeuw dateert. Maar noch het Limburgs noch het Nedersaksisch kennen een ononderbroken schrijftaaltraditie.

Het bestaan van een standaard (spelling, woordenboek, grammatica) draagt eveneens bij aan de status van een streektaal. Zo is er een standaard voor het Fries, terwijl er voor het Nedersaksisch en het Limburgs geen algemeen aanvaarde standaard is, hoewel er wel een uniforme spelling voor beide streektalen is ontwikkeld.

Taalstatus en taalwil houden nauw verband met elkaar. Dankzij haar sterke taalwil besloot fotomodel Doutzen Kroes om ambassadeur van de campagne Praat mar Frysk van de Afûk te worden, en dat draagt weer bij aan de status van het Fries, zoals ook de Friestalige radio en tv Omrop Fryslân en het Friestalig toneelgezelschap Tryater dat doen.

Formele erkenning

Nederland kent (nog) geen taalwet voor het Fries. Het heeft echter wel in 1998 het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden (ETS 148) in werking gesteld, dat door de Raad van Europa is opgesteld. Deel 3 van het Handvest verplicht Nederland tot concrete maatregelen voor het bevorderen van erkende regionale en minderheidstalen. Middelen tot bevordering zijn bijvoorbeeld het onderwijs, van peuterspeelzaal tot universiteit, en het gebruik van de streektaal door de overheid zelf. Het Fries is als enige minderheidstaal erkend onder deel 3 van het Handvest. Het Nedersaksisch en het Limburgs zijn als regionale talen erkend onder deel 2 van het Handvest. Deel 2 vraagt om algemene maatregelen ter bescherming van de streektaal, zoals nondiscriminatie. Op het overtreden van het Handvest staan, anders dan bij een (taal)wet, geen sancties. Hierdoor blijft de regionale overheid afhankelijk van de goodwill van de nationale overheid.

Het Fries als taalfamilie

Het Fries is ook in Duitsland volledig erkend als minderheidstaal, en wel in twee vormen: als Saterfries (bij Cloppenburg in Nedersaksen) en als Noordfries (bij de Deense grens). Dat betekent dat het Fries niet zo zeer een taal is, maar een taalfamilie. De Friese taalfamilie heeft drie leden: het Nederlandse Fries, het Saterfries en het Noordfries. Deze drie Friese talen wijken ongeveer even veel van elkaar af als Duits en Nederlands. Het Noordfries, dat bij de Deense grens wordt gesproken, heeft veel met het Deens gemeen, maar is voor Denen niet verstaanbaar.

Lees meer

In het boek Nederland meertalenland van Jacomine Nortier (2009) staat onder andere een interessant hoofdstuk over het Fries. Het actuele overzicht Frisian in Education is opgenomen in de serie Regionale Dossiers van het Mercator Europees Kenniscentrum voor Meertaligheid en van de Fryske Akademy (www.mercatorresearch. eu).

Lees verder op Kennislink:

• Het Fries als taalfamilie
• De grootste vijanden van het Fries zijn de gewone Friezen
• Toen het Fries nog op het Engels leek
• Europa verbetert imago streektalen